AFET SONRASI BARINMA

ACİL DURUM MİMARLIĞI: TÜRKİYE’DE KÂĞIT BÖLME SİSTEMİ

Kahramanmaraş depremleri sonrası Acil Durum Mimarlığı

Doğal afetler, savaşlar ve sosyal çatışmalarla tetiklenen krizlerin ardından savunmasız topluluklara yardım etmek için tasarım becerilerinin kullanılması mümkün ve hatta gereklidir. Mimarlar afet bölgelerinde yaşamın ve yerleşimin sürmesi için yeniden inşa sürecine katkıda bulunabilirler (Charlesworth, 2014). Bu bağlamda, “Acil Durum Mimarlığı” afet sonrasında afetzedelere en kısa sürede hem barınak hem de her tür yardım sağlamayı amaçlayan tasarım faaliyetlerini kapsar. Bir süre sonra mevcut evlerine dönecek kişiler veya evlerini terk etmek zorunda kalan ve ev içi rutinlerini kısa sürede yeniden tesis etme imkânı olmayan kişiler için geçici barınma sağlanması bu tasarım faaliyetlerinin ana konusudur (Quarantelli, 1995).

Bu çalışma, 6 Şubat 2023 tarihli Kahramanmaraş depremlerinin ardından Kâğıt Bölme Sistemi'nin (KBS) Türkiye'deki uygulamalarıyla ilgili deneyimleri tanıtmaktadır. Kahramanmaraş depremleri Türkiye'nin güneyini ve Suriye'nin kuzeyini kapsayacak şekilde yaklaşık 15 milyon kişinin yaşadığı geniş bir bölgeyi etkilemiştir (Hussain vd., 2023). Mart ayına gelindiğinde Dünya Sağlık Örgütü 270,000'den fazla binanın çöktüğünü veya ciddi şekilde hasar gördüğünü bildirmiştir (Dünya Sağlık Örgütü, Avrupa Bölge Ofisi, 2023). Evlerini kaybeden kişiler geçici olarak çadırlara, tahliye merkezlerine, spor salonlarına ve etkilenen bölgeler ve yakın çevrelerine konumlandırılan acil durum kamplarına yerleştirilmişlerdir.

Kâğıt Bölme Sistemi

Afet mağdurları bu tür tesislere yerleştirildiğinde genellikle yerlere serilen minderlerde uyumaktadırlar. Eşyaları yakınlarına yerleştirilmekte; ancak tesislerin açık ve tek bir geniş mekândan oluşan yapısı mahremiyetin sağlanmasına engel olmaktadır. Kâğıt Bölme Sistemi (KBS), Shigeru Ban Mimarlık tarafından afet sonrasında kullanılan kapalı tesislerde hızlı bir kurulum sağlanarak alan ayırıcı/bölücü işlev sağlamak üzere geliştirilmiştir. Sistem, kâğıt tüplerden yapılmış bir çerçeveden oluşmakta ve hızlı bir şekilde monte edilebilmektedir (Görsel 1a). Bu kâğıt tüp çerçeveye asılan kumaş elemanlar kapalı olduğunda mahremiyet sağlanmakta, açıldığında ise genel havalandırma yapılabilmektedir (Görsel 1b).

Sistemin, petek panellerden oluşan bir duvar yapısı ve bir çatıdan oluşan ilk versiyonu 2004 yılında geliştirilmiştir. 2005 yılında kâğıt tüplerden yapılmış bir çerçevesi olan basitleştirilmiş bir versiyon sunulmuştur. Birleşim noktaları kontrplak malzemeden yapılmış, destek olarak ise halatlar kullanılmıştır. Bugün kullanılan Kâğıt Bölme Sistemi (KBS) ise üçüncü versiyon olarak 2006 yılında geliştirilmiş ve ilk olarak spor salonları ve diğer benzeri tesislerde uygulanmıştır. 2011 yılındaki büyük Japonya depremi ve tsunami mağdurları için kullanılmıştır (Shigeru Ban Mimarlık, 2023). Ayrıca bu sistem Hiroşima'da 2014 depremi sonrasında, Kumamoto'da 2016 depremi sonrasında, Hokkaido'da 2018 depremi sonrasında ve Kyushu'da 2020 depremi sonrasında toplanma merkezlerinde uygulanmıştır. 2021 yılında ise pandemi döneminde Komasu'daki bir aşı merkezinde kurulmuştur(Görsel 2).

Görsel 1. KBS (a) montaj sırası (Buse Beste Aydınoğlu tarafından yeniden çizim)], ve (b) kapalı ve açık konumlarda perdeli tek ünite (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

2022 yılında Rus istilasının başladığı ilk ay içerisinde 2 milyondan fazla Ukraynalı mülteci Polonya'ya ulaşmış ve mülteciler için tren istasyonlarında, okullarda, spor salonlarında, ofis binalarında ve diğer büyük mekânlarda geçici barınma alanları yaratılmıştır. KBS ilk olarak Chełm şehrinde eski bir süpermarket binasında ve Wrocław'da tren istasyonunda uygulanmıştır (Görsel 3). Daha sonra aynı sistem Polonya, Ukrayna, Slovakya, Fransa ve Almanya'daki diğer yerleşim yerlerine de kurulmuştur (Ban vd., 2022).

Görsel 3. Polonya'da KBS: Chełm'deki üniteler (sol) ve Wrocław tren istasyonundaki üniteler (sağ) [Fotoğraflar: Jerzy Latka]

Türkiye’deki KBS Uygulamaları

Türkiye'deki uygulamalarda kullanılan dikey tüplerinin dış çapı 96 mm ve uzunluğu 2 m; yatay tüplerin ise dış çapı 56 mm ve uzunluğu 2,2 m’dir. Tüplerin kesit kalınlığı 3 mm’dir; birleşim tüplerinin dış çapı 49,7 mm, kesit kalınlığı 4,85 mm ve uzunluğu 0,4 m olarak tasarlanmıştır. Tüm kâğıt tüpler aynı zamanda dikey tüpleri monte ederken delmek üzere özel bir makine geliştirenKonfida tarafından üretilmiştir. Tüpler daha sonra Mersin ve Antakya'ya taşınmış, bu şehirlerde çoğunlukla spor salonlarında, geçici barınma alanlarında ve sahra hastanelerinde uygulanmıştır.

Mersin Yenişehir Kapalı Spor Salonu

Türkiye'deki ilk KBS uygulaması Mersin'deki Yenişehir Kapalı Spor Salonu'nda kalan yaklaşık 15 aile için gerçekleştirilmiştir (Görsel 4). 4 m²'lik ünitelerin kümeleşmesiyle mekânlar oluşturulmuştur. Çoğu ‘mekân’ bir aileye veya bir gruba uygun olacak şekilde dört üniteden oluşmaktadır. Bir günde toplam 52 ünite monte edilmiştir. Tesisi kullanan kişi sayısındaki olası artış göz önünde bulundurularak fazladan 48 ünite yapımına yetecek miktarda malzeme depolanmıştır.

Görsel 4. Mersin’deki KBS uygulaması: (sol) önce ve (sağ) sonra (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

Antakya'daki İBB Afet Koordinasyon Merkezi'nde KBS Uygulaması

İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Afet Koordinasyon Merkezi'nin sağladığı bir kapalı mekâna yaklaşık 200 ünite kurulmuştur. Burası, Antakya'da çalışan İBB personeli için yatakhane olarak kullanılmış ve bu nedenle içine iki adet yatak konabilen tekli üniteler şeklinde düzenlenmiştir (Görsel 5). Bu düzenleme için diğer alternatiflere kıyasla çok daha fazla miktarda perde gerekmiştir. Söz konusu üretimi yapabilmek, çerçeveleri monte etmek ve perdeleri asmak için sekiz kişilik bir ekip üç gün boyunca çalışmıştır.

Görsel 5. İBB Afet Koordinasyon Merkezi'nde KBS uygulaması (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

Reyhanlı'daki Şeyh Muhammed Bin Zayid Sahra Hastanesi'nde KBS Uygulaması

Şeyh Muhammed Bin Zayid Sahra Hastanesi yönetimi, özellikle Türk ve Suriyeli ailelere yardım sağlamak amacıyla özel olarak kurulan bu geçici binanın iki ana kanadından birine 50 adet ünite kurulmasını talep etmiştir. Hastane henüz resmi olarak açılmadığından içeride rahat çalışılmış, üniteler bir hafta sonu boyunca, büyük boş bir mekânda iki kişi tarafından hızla monte edilebilmiştir. Kurulan bu ünitelerin hastaların tıbbi muayeneleri için kullanılması amaçlanmıştır. Hijyen düzenlemeleri nedeniyle - önceki uygulamaların aksine- perdelerin zemine temas etmemesi kurulum sırasında dikkate alınmıştır. (Görsel 6). Ayrıca, fazladan 50 ünitenin kurulumu için yeterli malzeme hastane binasının diğer kanadında da KBS uygulanmasının kararlaştırılması durumunda hızlıca kullanılmak üzere depolanmıştır.

Görsel 6. Reyhanlı Hastanesi'ndeki KBS Uygulamaları (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

Sonuç ve Değerlendirmeler

KBS’nin temel zayıflığı, -tüplerin kâğıt içerikli malzemeden yapılması nedeniyle- ıslakken mekanik dayanıklılığını kaybetmesi ve dolayısıyla yalnızca yağmur, sel, nem gibi dış etkilerden korunaklı kapalı alanlarda uygulanabilmesidir. Aşırı yağışlar nedeniyle zeminde su biriktiğinde yaşanan sıra dışı bir örnekte çözüm olarak dikey elemanların alt kısmı streç film ile sarılmıştır (Görsel 7a). Buna karşın KBS'nin en önemli özelliği kolay montajı ve yapısal sisteminin basitliğidir. Üniteler kullanım yerine ve işlevine göre çeşitli şekillerde uyarlanabilir. Örneğin, Antakya'daki yardım dağıtım merkezlerinden birinde yardım malzemelerinin gönderilmesi hedeflenen yerlere göre düzenlenmesi için KBS kurulmuş ve sonrasında ihtiyaç durumunda gönüllüler yeni bir üniteyi monte etmişlerdir (Görsel 7 b).

Görsel 7. Dikey elemanın streç filmle sarılması (a) ve Gönderilecek yardımların gönderilmesi hedeflenen yerlere göre düzenlenmesi için KBS kullanımı (b) (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

Son olarak KBS’de perdeler ile sağlanan mahremiyet alanı afet sonrasında evlerini terk etmek zorunda kalmış aileler için özel bir alan yaratır ve bu sayede stres ve kaygıyı hafifletmeye yardımcı olabilir. Afet sonrasındaki belirsiz ve travmatik süreç içinde aileler KBS'nin uygulama aşamasına aktif olarak katılmış ve bundan keyif almışlardır (Görsel 8). Böylece uygulama süreci takım çalışmasına dayanan sosyal bir etkinlik haline gelmiştir.

Görsel 8. "KBS'nin Uygulanması: (a) tüpleri açma, (b) çerçeveleri monte etme, (c) kumaşı kesme ve (d) perdeleri asma (Fotoğraflar: Mauricio Morales-Beltran)

Teşekkür

Yazarlar, bu makalede anlatılan çalışmalara katkıda bulunmasından dolayı Yasunori Harano (Shigeru Ban Architects), Jerzy Łatka (Wrocław University of Science and Technology), Selda Çelik Kapucu (Konfida A.Ş.), Özan Yaşar, Gökap Kalfa ve Elif Kır’a (Yaşar Üniversitesi) teşekkür eder.

Kaynaklar

Ban, S., Łatka, J., Trammer, H., Harano, Y., Jorgen, A., Pawlosik, D. ve Abramczyk, W. (2022). Aid architecture. Implementation of the Paper Partition System and Styrofoam Housing System in the context of the war in Ukraine. Housing Environment / Srodowisko Mieszkaniowe, 41,27–38. Central & Eastern European Academic Source.

Charlesworth, E. (2014). The rise of humanitarian architecture. Arq: Architectural Research Quarterly, 18(3), 267–271. Cambridge Core. https://doi.org/10.1017/S135913551400061X

Hussain, E., Kalaycıoğlu, S., Milliner, C. W. D., & Çakir, Z. (2023). Preconditioning the 2023 Kahramanmaraş (Türkiye) earthquake disaster. Nature Reviews Earth & Environment, 4(5), 287–289. https://doi.org/10.1038/s43017-023-00411-2

Quarantelli, E. L. (1995). Patterns of sheltering and housing in US disasters. Disaster Prevention and Management: An International Journal, 4(3), 43–53. https://doi.org/10.1108/09653569510088069

Shigeru Ban Architects. (2023). Disaster Relief Projects. Shigerubanarchitects.Com. http://www.shigerubanarchitects.com/disaster-relief-projects.html

World Health Organization. Regional Office for Europe. (2023). Türkiye earthquake: External situation report no.5: 13–19 March 2023.(WHO/EURO:2023-7145-46911-68823; p. 7 p.). World Health Organization. Regional Office for Europe. https://apps.who.int/iris/handle/10665/366587