PEYZAJ ETİĞİ

Prof. Dr. Ufuk Fatih Küçükali

2000’li yılların en önemli gelişmelerinden birisi olan ve Floransa’da imzalanan Avrupa Peyzaj Sözleşmesi bölgesel ve kentsel konularda sosyal bilimlerin sahip olduğu liderlik pozisyonunu ortaya koyması ve yeni bir peyzaj etiği yaklaşımının şekillenmesini kaçınılmaz kılmıştır. Bu yeni paradigma dinamik ve değişken olan peyzajı sosyal bir ürün olarak ortaya koymaktadır.

Dünyada peyzajların sürekliliğinin kopması ve zarar görmesi üzerine yaşanılan örnekler koruma-kullanma dengesinin gözetildiği bölgesel anlamda peyzajları bir bütün olarak değerlendirebilecek yeni bir peyzaj etiği yaklaşımını gerekli kılmıştır. Bu yeni peyzaj etiği yaklaşımı doğanın onuru kavramını içselleştiren, gelecek nesillerin haklarını dikkate alan, yaşam kalitesi, fiziksel ve sosyal refah ile bireylerin mutluluğunu merkeze alan sorumluluk etiği temelindedir.

Bu bağlamda başta AB ve Anglosakson ülkelerin bu konudaki arayışları politika ve yasalarda karşılık bulsa da, peyzaj planlama ve yönetimi açısından uygulamada birçok sorun söz konusudur. Doğal ve kültürel miras alanları olan peyzajların küreselleşmenin bir sonucu olarak salt ekonomik gelişme ve büyüme hedefi ile, yanlış tarım ve ormancılık politikaları ve uygulamaları ile, sanayi faaliyetleri ile, ulaşım, altyapı, enerji yatırımları, turizm ve hizmetler sektörlerindeki sürdürülebilirlikten uzak faaliyetler ile bozulma, tahrip edilme ve sonuç olarak yok edilmesi sonucu peyzaj sermayelerinin kaybedilmesi söz konusudur. Genel olarak dünya çapında yaşanılan peyzaj çeşitliliği kaybı geri dönüşü olmayacak bir aşamaya doğru ilerlemektedir.

Bu olgular çerçevesinde ulusal ve uluslararası ölçekteki meslek örgütlerinin belirlediği etik ilkeler daha da önem kazanmıştır. Günümüzde gelişmiş ülke olarak nitelenen ülkelerin toplumları etik değerlere ve kurallara önem vermektedir. Modern topluluklarda icra edilen mesleklerin büyük bir çoğunluğu kendi etik kurallarını hukuki dayanakları ile ve kurumları ile benimsemiş ve uygulamaktadır.

Uluslararası meslek örgütlerinin peyzaj için geliştirdiği etik kurallar temelde peyzaj tasarımı, planlama ve yönetimi çerçevesinde oluşmuştur. Uluslararası ölçekte peyzaj mimarlığı meslek etiğini belirleyen meslek örgütleri:

• Uluslararası Peyzaj Mimarlığı Federasyonu (International Federation of Landscape Architecture-IFLA World, IFLA-Africa, IFLA-Americas, IFLA-Asia-Pacific, IFLAEurope),
• Avrupa Peyzaj Mimarlığı Federasyonu (European Federation for Landscape Architecture-EFLA, günümüzde IFLA Europe),
• Avrupa Peyzaj Mimarlığı Okulları Konseyi (European Council of Landscape Architecture Schools-ECLAS) ve LE:NOTRE Enstitüsü (LE:NOTRE Institute),
• Amerikan Peyzaj Mimarlığı Derneği (American Society of Landscape ArchitectureASLA),
• Kanada Peyzaj Mimarları Birliği (Canadian Society of Landscape Architects-CSLA),
• Avustralya Peyzaj Mimarları Enstitüsü (Australian Institute of Landscape Architects-AILA),
• Peyzaj Enstitüsü (Landscape Institute-LI) gibi mesleki kuruluşlardır (Ingegnoli, 2015).

Uluslararası mesleki örgütlerin mesleki etik kurallar kapsamında belirlediği sorumluluklar genelde; toplum ve müşterilere karşı sorumluluklar, mesleki sorumluluklar, meslektaşlara karşı sorumluluklar, genel etik ilkeler ile peyzaj ve çevreye karşı sorumluluklar olarak sayılabilir.

Meslek örgütleri ve enstitülerin yanı sıra ulusal ve uluslararası ölçekteki sözleşmeler de etik ilkeleri ve sorumluluklara yer vermektedir. Özellikle Avrupa Peyzaj Sözleşmesi’nde (The European Landscape Convention-ELC):

• Peyzajın kişisel ve sosyal refahın en önemli öğesinden birisi olduğuna bunun korunmasının, yönetilmesinin ve planlanmasının toplumdaki her bireyin hak ve sorumluluğu olduğuna inanarak;
• Doğal ve kültürel mirasın korunması ve yönetilmesi alanında uluslararası düzeyde var olan hukuki metinler ve bölgesel ve uzamsal planlama, yerel hükümet ve sınır ötesi işbirliği alanında özelliklede Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi, Avrupa Mimari Mirasını Koruma Sözleşmesi, Avrupa Arkeoloji Mirasını Koruma Sözleşmesi, Avrupa Bölgesel Topluluklar veya Yönetimler Arasında Sınır Ötesi İşbirliği Alanında Çerçeve Sözleşmesi ve bunun ek protokolleri, Avrupa Yerel Hükümet Şartı, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme, Çevresel Konularda Bilgiye Erişim; Karar Verme Sürecine Halk Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi dikkate alınarak;
• Avrupa Peyzajlarının kalitesinin ve çeşitliliğinin ortak bir kaynak oluşturduğu ve bunun da korunmasında, yönetilmesinde ve planlanmasında işbirliğinin önemli olduğu kabul edilerek Avrupa peyzajlarının korunması, yönetilmesi ve planlanması için kullanılacak yeni bir yasal belgenin sağlanması için yapılması gerekenler/sorumluluklar belirtilmiştir (Déjeant-Pons, 2006; Küçükali, 2021).

Bunun yanında 1999 yılında Uluslararası Mimarlar Birliği (UIA), 2005 yılında ise Avrupa Mimarlar Konseyi (ACE) üyeleri için ortak bir etik değerler çerçevesi çizerek davranış kılavuzu hazırlamıştır. Aynı şekilde Türkiye’de de mimarlık alanında etik kodlar bu iki kuruluşun belirlediği çerçeveye sadık kalınarak ve TMMOB Mimarlar Odası mimarlık mesleğini uygulama, mimarlar arası dayanışma, mimarlık şeref ve haysiyetini koruma yönetmeliğinden yararlanılarak 2008 yılında Mimarlar Odası Ankara Şubesi tarafından hazırlanmıştır. Yapılan çalışmada genel yükümlülükler, topluma karşı yükümlülükler, işverene karşı yükümlülükler, mesleğe ve meslektaşına karşı yükümlükler ortaya konulmuştur.

Şehir Plancıları Odası ise 2014 yılında Mesleki Etik Kural ve İlkeler’in aynı şekilde kabul edilmesi ve temel alınmasına karar vermiştir. Kent ve bölge planlama mesleğini yürütenlerin, mesleki bilgi ve deneyimlerinin ilgili karar çevresine taşınması sürecinde üstlenecekleri sorumluluklara ilişkin etik kural ve yönlendirici ilkeler, belediyeler, il özel idareleri, bakanlıklar ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları, kooperatifler, özel sektör ve siyasal çevreye karşı bağımsız konumlarını koruyabilmelerine katkıda bulunmak amacıyla geliştirilmiştir.

Mesleki etik kural ve ilkeler:

Halka hizmet; toplumun esenliği ve kuşaklar ötesi yararların gözetilmesi,

Planlama sürecinin doğru yönlendirilmesi, kamusal yararlara bağlılık, karar çevresi karşısında mesleki bağımsızlığın korunması,

Topluma ve mesleğe saygı, Kamu yararı-özel mülkiyet ilişkisinde sorumluluklar; özel mülkiyet hakları karşısında tarafsızlık,

Bilimsel temele dayanma, diğer disiplinlerin bilgisinden yararlanma, kapsamlı ve bütüncül yaklaşma sorumluluğu,

Risklerin ve belirsizliklerin giderilmesi sorumluluğu,

Planlama sürecinde halkın katılımının sağlanması sorumluluğu,

Kamusal kaynakların korunması ve geliştirilmesi sorumluluğu,

Meslek Odasını üstlenilen planlama hizmeti hakkında doğru bilgilendirme sorumluluğunu kapsamaktadır. (Çiçek ve Özgür, 2020)

Mimarlar Odası ve Şehir Plancıları Odası’nın etik çerçeve oluşturma konusundaki çalışmaları henüz Peyzaj Mimarları Odası’nda karşılık bulmamıştır. Tasarım disiplini içerisinde yer alan peyzaj mimarlarının da yaşadığı temel problemlerden biriside etik konusudur. Türkiye’de yaşanan sosyo-ekonomik ve çevresel sorunların nedenleri oldukça geniş bir spektrumda ortaya konulabilir. Politikadan başlayarak insan hakları ve demokrasi sorunları yanında yönetsel sorunlar da söz konusudur. Tüm bu sorunların temelinde hak, görev, yetki ve sorumlulukların uluslararası standartlarda tanımlanmaması yatmaktadır. Daha alt ölçekte de meslek etiğinin bulunmaması problematiği peyzaj mimarlığı mesleği için de söz konusudur. Bu bağlamda etik kuralların bireysel, çevresel ve toplumsal etik ilkeleri de içine alacak şekilde daha kapsamlı olarak oluşturulması oldukça önemlidir. Türkiye’de hem çevreye ve topluma hem de gelecek kuşaklara karşı olan sorumluluklar kapsamında peyzaj tasarımında etik kuralların oluşturulması ve uygulanması için düzenlemelere ihtiyaç vardır.

Sonuç olarak, 21. yüzyılda doğanın kolektif ve kültürel dönüşümünü ifade eden peyzaj tasarımı ve planlamasında temel olarak sürdürülebilirlik yaklaşımları, etik politikalar ve sorumluluklar önemli bir yere sahiptir. Bir tasarım disiplini olarak peyzaj mimarının etik açıdan en başta kendine, mesleğine, çevreye, topluma, çalıştığı kuruma, meslektaşlarına, müteahhitlik sözleşmesine, kendi meslek örgütüne ve Mimarlar Odası ve Şehir Plancıları Odası gibi diğer meslek örgütlerine karşı sorumlulukları vardır. Bu sorumlulukların, profesyonel yargı, etik kurallar ve değerler çerçevesinde yerine getirilmesi esastır. Ayrıca peyzaj mimarı kendi çalışmalarının, topluma ve daha geniş bağlamda çevresel, sosyal, politik, kültürel ve ekonomik yönden etkilerini etik çerçevede değerlendirmelidir.

Kaynaklar

Çiçek, S., Özgür, H. (2020). Türkiye’de Akademik Meslek Odaları Olarak Şehir Plancıları Odası ve Mimarlar Odasının Ahlaki ve Etik İşleyişleri ve Sorunları: 1961–1999. Turkish Studies-Economics, Finance, Politics.

Déjeant-Pons, M. (2006). The European landscape convention. Landscape Research, 31(4), 363-384.

Küçükali, U. F. (2021). Kent ekolojisi. Nobel Bilimsel Yayıncılık, Ankara, Türkiye, 245.

Ingegnoli, V., Ingegnoli, V. (2015). Landscape Environmental Ethic. Landscape Bionomics Biological-Integrated Landscape Ecology, 411-424.